Wellicht mede dankzij het soort schooltje waarop ik zat was mijn lagere schooltijd geheel onbezorgd. Hoewel dat natuurlijk ook kon samenhangen met het soort ouders dat hun bijpassende kinderen naar zo'n soort school stuurde.
In elk geval was ik tot voor kort geheel onbekend met allerlei stormen die mijn school doorstond. Niet zo lang geleden nog, maar ook nog voor mijn tijd.
Inmiddels weet ik dat in de half rondlopende tekst 'Montessori School' boven de ingang de naam Montessori een eerdere naam vervangen had. 'Humanitaire School' stond er eerst. Dat was een school geweest gesticht door idealisten, die zo humaan, zo menselijk bleken dat hun initiatief in onenigheid ten onder ging.

Maar ook de Montessori-geschiedenis bleek woelig. De bedenker van de methode met haar naam, Maria Montessori, steunde eerst een paar concurrerende instellingen onder haar naam, vlakbij 'de onze'. Dat was aanleiding tot conflicten waarbij het er pittig aan toe ging. Het lustrumboek ter ere van het 100-jarig bestaan van onze school citeert daaruit:

'Dat mevrouw Montessori Italiaanse is en daardoor op sommige dingen anders reageert, ontslaat haar niet van de betrachting van fairheid tegenover anderen die haar nota bene goed gezind zijn'.

Aangezien ik inmiddels veel tijd in Italië heb doorgebracht, is het ook daardoor een zinsnede die mijn aandacht heeft.
Het lustrumboek toont een Italiaans bankbiljet van 1000 lire, met als onderschrift:

'Italië was zo trots op Maria Montessori dat haar beeltenis op de lire biljetten werd afgedrukt'.

Van die 'trots' merkte ik in Italië echter weinig. Tot niets. Het leek eerder typerend dat Maria op het 'goedkoopste' biljetje stond.

Waarde: ca. vijftig eurocent.

En ook nu nog zijn er in Italië opvallend minder Montessori-scholen dan in het zoveel kleinere Nederland.
De reden dat Maria het wel tot op dat bankbiljetje schopte leek vooral gelegen in het feit dat zij zo beroemd is in het buitenland, iets waarvoor Italianen altijd gevoelig zijn. Maar vooral in het buitenland wist het Montessorionderwijs echt te wortelen. En dat terwijl Maria bij herhaling hamerde op de 'italianità' van haar methode, wat die 'Italiaansheid' dan ook mocht inhouden. Nu, in elk geval, lijkt Italiaans onderwijs meer te karakteriseren door klassikale discipline dan door de losse individuele aanpak die je associeert met Montessori.
Dat wrong ook al in de tijd van die andere 'M', Mussolini.
Hoe zat het eigenlijk tussen die twee? Dat is iets dat ik weleens zou willen weten. Iets, zo lijkt het, dat velen juist liever niet willen weten, zo is ook de conclusie van een doorwrocht artikel van de Italiaanse Giuliana Marazzi:

Montessori en Mussolini:
de samenwerking en de breuk

Alleen al om die twee zo naast elkaar te zien staan geeft een onaangenaam gevoel, al brengt dat woord 'breuk' dan nog enige verlichting.
Feit is dat Montessori zich al in een vroeg stadium van het fascistische regime tot Mussolini wendde om zijn steun te verkrijgen voor haar methode. Dat leidde tot een persoonlijk onderhoud dat zeer positief verliep. Ik was daar niet bij, maar het zou me niet verbazen als de vrouwelijke charme van Maria haar bij die gelegenheid niet in de weg zat. 'M & M' leken op elkaar, in de zin dat ze allebei sterke karakters waren met geen geduld voor tegenspraak. Ik vermoed dan ook dat Mussolini aanzienlijk liever met haar door één deur ging dan als ook zij een haan was geweest. Bovendien associeerde hij zich graag met iets dat in het buitenland prestige had en dat kon bijdragen aan het beeld van zijn regime als vooruitstrevend.

Montessori had haar ideeën op schrift gesteld als 'De Methode'. De samenwerking tussen M&M had dan ook vooral tijd van leven omdat die methode zich richtte op het hoe van het onderwijs en niet specifiek op de inhoud. Naarmate het fascistisch regime echter steeds meer eisen ging stellen aan de lesstof, kwam de breuk naderbij.

Maar wat moet ik er als Montessori-kind alleen al mee dat Maria tot Benito haar toevlucht zocht?
Voor een waardeoordeel is het altijd goed je zoveel mogelijk te verplaatsen in de tijd waarom het gaat.
Hoe 'erg' was Mussolini eigenlijk, vooral in het begin? Zeker, hij was in feite wederrechtelijk aan de macht gekomen, dat was eigenlijk al erg genoeg. Maar hij was ook iemand waaraan veel Italianen cyclisch behoefte hebben: iemand die schoon schip wil maken aan boord van een schip waar het even cyclisch een bende blijkt.

Op mijn netvlies staat voor altijd het beeld gebrand van de potsierlijke, om niet te zeggen bespottelijke verschijning van de 'Duce' met geheven kin en de hand in de zij. Maar in Italië had hij wel degelijk een groot charisma en zelfs iemand als Churchill zag aanvankelijk iets in hem.
In zoverre was Montessori van hem een zielsverwant dat zij op haar terrein ook de boel op wilde schudden, radicaal. In elk geval schreef zij:

'in mijn hart straalt het grote geloof dat de Duce doet ontstaan in alle Italianen die iets te bieden hebben'.

De andere M

En in een poging opnieuw een onderhoud met de Duce te verkrijgen:

'om de dankbaarheid van mijn ziel te kunnen betuigen aan Degene die, nieuw leven gevend aan Italië, ook mijn werk heeft willen accepteren en er waarde aan heeft willen toekennen. In vertrouwen afwachtend de hoge eer te verkrijgen nog eenmaal te worden toegelaten tot uw Aanwezigheid, hernieuw ik ten aanzien van Uwe Excellentie mijn gevoelens van 'devozione profonda'.

Misschien gaat het te ver om deze laatste woorden te vertalen met 'diepe devotie'. Misschien ook niet.
In elk geval is het goed je te realiseren dat de brieventaal in die tijd iets omslachtiger was dan het 'Hi', 'Doei' en ☺ van nu. Ook in het Nederlands stonden brieven ooit stijf van 'Uw bereidwillige dienaar', 'Met gevoelens van de meeste hoogachting', enzovoort.
Maar toch. Het lijkt te getuigen van een zekere kruiperigheid. In de woorden van Marazzi onthult het 'een mengeling van opportunisme en instemming, typerend voor vele samenwerkingen in die tijd'.
En hoe was die mix van instemming en opportunisme in het geval van Montessori precies samengesteld?
Zeker is dat zowel mamma Montessori als haar naaste medewerker, haar zoon Mario, ook in de jaren dertig bij Mussolini datgene bleven zoeken wat in Italië zo belangrijk is: protectie.
Daarover schrijft Maria in 1928 expliciet aan de Duce:

' (…) e solo la Sua protezione (…) può far sì, che le mie energie rimaste, riescono a compiere il disegno, che certo la Provvidenza di Dio ha tracciato, per aiutare gli uomini nei bambini di tutto i mondo: e l'ha posta, Eccellenza, dinanzi a Lei perché abbia il centro irradiante nella Sua razza, di cui Lei è il Salvatore'.

Tja, hier krijg ik het enigszins warm van, of moet ik zeggen: koud? Om te beginnen vraag ik me af of ik dit wel adequaat vertalen kan.
Een poging, met behoud van de vreemde interpunctie:

'(…) en alleen Uw bescherming (…) kan bewerkstelligen dat de krachten die mij resten, erin slagen het plan te voltooien dat zeker door de Goddelijke Voorzienigheid is uitgezet, om de mensen in de kinderen van de hele wereld te helpen: en Hij het heeft voorgelegd aan U, Excellentie, opdat het het uitstralende middelpunt inneemt binnen Zijn ras, waarvan U de Redder bent'.

Ehm, wat snap ik hier van? In elk geval dit: dat ik de kriebels krijg als mensen ten aanzien van hun eigen ideeën de Goddelijke Voorzienigheid erbij halen, om over de rol van Benito als Redder van het menselijk ras nog maar te zwijgen.
Zeker, de breuk tussen M&M kwam er uiteindelijk toch, maar vooral, krijg ik de indruk, door de onwil van Benito.

*

Dit alles laat onverlet: mijn schooltje was fantastisch.
Dankzij, en misschien deels ook ondanks, Montessori.

Maria, bedankt!

TERZIJDE

In oktober dit jaar vindt er in Rome een Internationaal Montessori Congres plaats, ter tere van haar 150e geboortedag.

Montessori had bepaald in de plaats begraven te willen worden waar ze zich op het moment van haar dood bevond.
Dat werd: Noordwijk aan Zee.
Ook de aanblik van haar laatste rustplaats biedt licht en schaduw. Tegen de vervreemdende achtergrond van een eigentijds gebouw doet het grafontwerp sterk denken aan de 'fascistische' architectuur in Maria's moederland.

De vertaling van het 'Redder-citaat' kwam tot stand in samenwerking met iemand die het grootste deel van haar leven in Italië heeft doorgebracht.
Zij schrijft:
'Gelukkig drukt niemand zich meer zo uit, want zelfs de jonge generatie Italianen zou het niet meer begrijpen!'

Zij denkt erover het land nu te verlaten.
Een echo van het vertrek van M.C.Escher uit Italië in 1935?

Angstvisioen
Maria's Redder-tekstdraak te moeten na'schrijven' op houten plankjes met letters van schuurpapier.
(De Montessori-methode om te leren schrijven, op zich een prima idee).

Nu in het Rijksmuseum: Caravaggio-Bernini
Schilder-rouwdouwer-moordenaar Caravaggio werd in zijn vaderland (bij wijze van spreken) honderd keer zo hoog aangeslagen als Montessori: hij stond op het 100.000 lire-biljet.
De ook niet geweldloze beeldhouwer Bernini schopte het tot op de 50.000.

Eerder op deze site:
MUSSOLINI LEEFT NOG