Steeds meer mensen laten zich informeren over hoe je, verantwoord, een eind aan je leven maakt.
Hoe moet je het noemen? 'Zelfmoordinfo'? Nou, nee. Wel zo kort, maar 'info' is in dit verband te luchtig en 'zelfmoord' is hoe dan ook een wonderlijke term. Nee, 'informatieverstrekking omtrent een waardig levenseinde onder eigen regie' sluit meer aan bij de terminologie van degenen die daarin voorzien.
Eén zo iemand is Sterre. Het is de eerste naam die in haar opkomt wanneer ik deze voorlichtster inzake zelfdoding voorstel een pseudoniem te kiezen. Je kan nooit weten. In Amerika deinzen diehards van de Pro Life-beweging zelfs niet terug voor een moord.
Sterre, een opvallende keuze. Die naam heeft iets vrolijks en de ster wordt ook wel gebruikt als symbool van de geboorte. Ondertussen betreden we haar zonnige werkkamer, ergens in de provincie. Het informeren over zelfdoding doet ze naast haar therapeutische praktijk, waarbij het juist om leven gaat. En om te voorkomen dat ze uit gewoonte de begeleidende rol aanneemt, biedt ze mij haar eigen stoel aan. Zelf zit ze voor de verandering op de plaats van 'de cliënt'.
Als zogeheten counselor in samenwerking met Stichting De Einder heeft ze in een reeks van jaren honderden mensen te woord gestaan die de hand aan zichzelf wilden slaan. Bij haar melden zich geen mensen voor een goed gesprek over het leven. Ze willen weten hoe je er op de beste manier een eind aan maakt. Want, al klinkt het niet opwekkend, ook bij de laatste handeling in je leven bestaat er de kans dat het fout gaat. En als de kwaliteit van je leven niet meer voldoende is om ermee door te gaan, dan rest nog wel het streven naar kwaliteit van sterven. Al was het alleen al vanwege de kans op een klunzige mislukking. Ook voor een 'kwaliteitszelfdoding' moet namelijk alles kloppen: plan, voorbereiding én uitvoering. Als je na een mislukking alsnog in leven blijft, kan je er daarna nog erger aan toe zijn dan je eerder voor mogelijk hield.
Los van jezelf, bestaan er ook onverantwoorde manieren van zelfdoding ten opzichte van derden. Van een hoog gebouw afspringen of voor de trein gaan liggen kan iedereen. Maar het zijn misdaden op zich, al denken de meest impulsieve zelfdoders daar niet aan of hebben ze andere redenen het toch te doen. Daaronder kan een simpel gegeven zijn: ze weten niets beters.
Sterre kent trouwens genoeg voorbeelden van mensen die zich op het laatst wel rekenschap geven van anderen, zoals 'Ik kijk eerst voor ik spring'. Maar dat is geen garantie, want tijdens je val gaat het leven onder je gewoon door.
Voor sommigen is de reden om voor zelfdoding te kiezen juíst het denken aan de ander. Zoals de vrouw die zich meldde omdat ze het geen arts aan wilde doen om haar euthanasie op zich op te nemen. Want zelfs al ben je als medicus in het reine met het principe, dan nog kan de uitvoering ervan diepe sporen trekken in de ziel.
Het voorkomen van leed van derden blijkt voor Sterre overigens geen hoofdreden om aan counseling te doen. Het gaat haar om het fundamentele recht op zelfbeschikking. Volgens de meest gangbare opvatting kan de mens niet beslissen of hij geboren wil worden, en wanneer. Maar in de filosofie van De Einder moet hij wel zelf over zijn eigen einde kunnen gaan. Waarom en wanneer hij dat wil.
Consequentie van die zelfbeschikking is dat Sterre slechts 'informeert', nooit 'adviseert'. Iedereen moet zelf beslissen wat hij doet. Dat verschil tussen advies en informatie is ook juridisch gezien essentieel, aangezien een counselor niet alleen op de rand van al die levens opereert, maar ook op de rand van wat verboden is. Een 'advies' kán over die rand heen gaan en zo een actieve lading krijgen. En op hulp bij zelfdoding, buiten het kader van de euthanasiewet, staat in Nederland drie jaar gevangenisstraf.
Stichting De Einder pleit voor het toestaan van die hulp. In de huidige situatie blijven er namelijk schrijnende gevallen hulpeloos over. Daaronder zijn degenen die niet wilsbekwaam meer zijn, zelfs al hebben ze hun wil in een eerder stadium wel degelijk kenbaar gemaakt. Bovendien zijn er mensen die fysiek niet in staat zijn hun eigen zelfdoding te volvoeren. De counselor geeft het voorbeeld van iemand uit haar praktijk van middelbare leeftijd. Over het feit dat hij dood wil bestaat geen enkele twijfel. Probleem: hij zit in een rolstoel en is blind. Geen rechter zal geloven dat hij eigenhandig de middelen voor zijn zelfdoding in huis heeft gehaald en die daad vervolgens zelf heeft voltrokken. Maar aangezien artsen hebben besloten dat hij niet aan de criteria van de euthanasiewet voldoet, zal hij er waarschijnlijk nog tientallen jaren moeten zijn.
Nogal wat mensen hebben echter haast. Vooral in de Randstad, zo hoort Sterre van haar collega's daar. Bij haar, in de provincie, is die druk minder groot. Zelf schrijft ze het toe aan een groter aantal psychiatrische patiënten in het westen, eerder dat men daar de grotere haast in het algemeen doordrijft tot in alles. Bij Sterre komen zelfs nogal wat mensen die helemaal geen haast hebben. Ze willen gewoon het nodige in huis hebben voor als het moment ooit daar mocht zijn. Dat geeft ze een gevoel van rust, precies datgene wat volgens de counselor ook de reden is voor het feit dat het merendeel van haar bezoekers hun eerdere plannen uiteindelijk niet tot uitvoer brengt. Alsof vanaf dat moment het gevoel het eigen leven letterlijk in eigen hand hebben heilzaam werkt. Binnen De Einder gaat men er zelfs vanuit dat maar zo'n twintig procent van degenen die zich melden vervolgens ook daadwerkelijk uit het leven stapt. Statistische zekerheid daarover is er overigens niet, omdat men van een aantal aspirant-zelfdoders het spoor bijster raakt.
Kan het ook zijn dat een aantal van haar cliënten het aankloppen bij De Einder ziet als een schreeuw om hulp bij het leven zelf? Sterre denkt van niet. Dat stadium zijn ze voorbij. Dat neemt niet weg dat de meesten niet perse dood willen om dood te gaan. Ze willen een eind aan dat wat ze als ondraaglijk beschouwen.
Daarmee dringt zich de vraag op of ze geloven in een hiernamaals en hoe dat er dan uitziet. Als je ervan overtuigd bent dat er aan de andere kant iets paradijselijks op je wacht, dan kan zelfs een zelfmoordaanslag aantrekkelijk lijken, wellicht de enige uitdrukking waarin het woord 'zelfmoord' het beste past.
In Sterres praktijk geloven veel mensen wel 'dat er hierna iets is', maar niet dat dat erger kan zijn dan het heden. Dat gold zelfs voor een vrouw die uitdrukkelijk ook geloofde in de hel ná de dood. Mogelijk vertrouwde ze erop dat ze zelf in een andere richting zou worden verwezen, maar toch.
Hoe dan ook, voordat ze dat weet zal ze eerst dood moeten gaan. Dat kan nog even duren. Het is namelijk niet zo dat wanneer bij een counselor de voordeur openzwaait, er zich vanaf daar een rode loper ontrolt op weg naar het einde. Eerst volgt er nog een gesprek. Misschien wel meerdere. Hoewel volgens het uitgangspunt van De Einder iedereen volkomen vrij moet zijn om tot zelfdoding over te gaan, kan het geen kwaad dat voornemen eens rustig te bespreken. Zelfdoding mag acceptabel, zelfs respectabel zijn, maar vraagt op zijn minst om temporiseren. Veel impulsieve pogingen tot zelfdoding mislukken overigens omdat het lichaam het wint van de geest. Als je een gezond lichaam kon vragen of het dood wil, zou het zeggen: 'Ben je gek?!' Daardoor verzet het zich van nature tegen de bewoner van dat lichaam die voortijdig aan het leven wil ontsnappen. Zelf heb ik iemand gekend die op het laatste moment, instinctief, zijn armen en benen introk, zodat de trein wel over hem heen reed, maar hij het overleefde.
Iets dergelijks geldt ook voor Sterre. Het zou onmenselijk zijn om je helemaal zonder slag of stoot gewonnen te geven aan de doodswens van een ander. Vooral als er een jongere in de stoel zit die zij nu zelf bezet, kan ze het vaak niet laten om nog op een deur te wijzen, vlak voor de nooduitgang. Zelfs al ziet de betrokkene nergens meer iets op een kier, en lijken alle deuren zelfs op slot, dan nog kan hij in het voorbijgaan hier en daar een klink proberen. Ook hierbij is het niet een kwestie van sturen, maar van informeren.
Scheidslijn: de counselor informeert slechts, geeft geen advies.
Mocht je bij je voornemen blijven, dan heeft de counselor geen standaardrecept paraat. Ze schetst drie hoofdroutes die tot voorbij de einder leiden: 'medicijnen', gas, of versterven.
Welke van die methodes het meest geschikt is hangt van de betrokkenen af. Elk van de drie heeft zo zijn voor- en nadelen, qua esthetiek, qua stervensduur en wat betreft de eenvoud van uitvoering. Zo is er de methode met heliumgas, zoals in de aandacht gebracht door de psychiater Boudewijn Chabot. Hoewel deze methode heel snel werkt zodra de opstelling eenmaal is voltooid, blijkt deze in de praktijk vooral geschikt voor 'knutselaars'.
Anders is dat met wellicht de mooiste weg, versterven. Natuurlijk en simpel. Althans, simpel in principe: je stopt eenvoudigweg met eten en drinken. In de praktijk vraagt deze oplossing echter om de nodige begeleiding. Bovendien is er moed voor nodig en doorzettingsvermogen, vooral als je door zou gaan met drinken, iets dat ontraden wordt. (Een goede voorstelling van hoe het is als je dat toch doet, biedt de fascinerende film 'The Sound of Insects').
Voor de medicijnenmethode zijn diverse middelen geschikt, maar ook daarbij is aanvullende kennis vereist. Niet alleen omdat die middelen zowel in combinatie, als in de juiste volgorde, als volgens het correcte tijdschema moeten worden ingenomen, maar vooral ook als de betrokkene al andere medicijnen gebruikt. Sommige middelen werken namelijk tegen elkaar in.
Voor alle methodes geldt dat de benodigdheden ervoor thuis kunnen worden bezorgd, hoewel een aantal daarvan in Nederland wettelijk niet zonder recept kan worden verkregen. Doorgaans worden die betrokken via het internet.
Ondertussen zit de vrouw tegenover me er nog even rustig bij en nipt aan een kopje thee. Ze ervaart haar voorlichtingswerk als even belangrijk als bevredigend. Alleen al door informatie veranderen sommige mensen van idee. Zo was er een mevrouw die al een dik touw had gekocht en een aannemer een stevige haak had laten monteren. Echter, ook die op het oog feilloze methode kent legio mislukkingen met desastreuze gevolgen. Uiteindelijk koos de vrouw voor één van de meer verantwoorde opties. Ook het omgekeerde komt voor, al is dat heel zelden. Zoals laatst, toen een man die alles al in huis had toch van het viaduct afsprong.
In elk geval biedt een zorgvuldig gekozen dood de mogelijkheid om tot afscheidsrituelen te komen die heel mooi kunnen zijn. Dat is ook van groot belang voor de nabestaanden, aan wie Sterre veel (na)zorg besteedt. Bijna altijd blijken die dankbaar voor de diensten van een counselor. Maar soms kan er onder de achterban tweespalt ontstaan die uit de hand kan lopen.
Niet alleen daarom zal op dit terrein een wettelijk kader nodig blijven. Juist 'op de rand' moet worden voorkomen dat mensen 'voor het gemak' uit de weg worden geruimd, of dat goedbedoelenden zichzelf als verlosser gaan zien. Dat alles in strijd met het zelfbeschikkingsrecht van degene om wie het gaat.
*
Boudewijn Chabot: Uitweg / Een waardig levenseinde in eigen hand.
Ton Vink: Zelfeuthanasie, een zelfbezorgde goede dood onder eigen regie.
Ook de zogeheten 'Levenseindekliniek', een initiatief van de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE), moet formeel opereren binnen de grenzen van de euthanasiewet.
Stichting De Einder
Update 01/2016
Mogelijk is ook Stichting De Einder eindig.
In elk geval heeft zich binnen De Einder een schisma voorgedaan.
Veel counselors hebben zich sindsdien verenigd onder een nieuwe vlag.
Zie: www.levenseindecounseling.com
*
© 2013 Joost Overhoff